Tradycje bożonarodzeniowe — zwyczaje świąteczne w Polsce

Tradycje świąteczne to jeden z nieodłącznych elementów Bożego Narodzenia w Polsce. W większości kultywują je zarówno katolicy, jak i osoby niewierzące. Stanowią istotną część kultury naszego narodu i decydują o radosnej, magicznej wręcz atmosferze tego czasu. Warto więc zastanowić się, jaką genezę mają poszczególne zwyczaje bożonarodzeniowe i jak dokładnie wyglądają one w różnych regionach kraju.

Tradycje bożonarodzeniowe w Polsce — dlaczego zwyczaje świąteczne są dla nas tak ważne?

Wiele tradycji bożonarodzeniowych wygląda bardzo podobnie na całym świecie, podczas gdy inne są unikalne dla naszego kraju. Przestrzegają ich ludzie w każdym wieku i o różnych poglądach. W czym zatem tkwi siła zwyczajów świątecznych?

Tradycje i zwyczaje świąt Bożego Narodzenia to element, który wyróżnia ten czas na tle wszystkich pozostałych dni w roku. Obejmują praktyki stosowane wyłącznie w tych wyjątkowych okolicznościach, co podkreśla ich niecodzienność i wprowadza do domów nadzwyczajną atmosferę. Z drugiej strony są to zachowania nawiązujące do kulturowej spuścizny i świadczące o narodowej bądź wyznaniowej jedności.

Dla wielu osób tradycje świąteczne mają nierozerwalny związek z religią. Ich symbolika odnosi się bezpośrednio do genezy Bożego Narodzenia, a więc wydarzeń, które miały mieć miejsce ponad 2000 lat temu w Betlejem. Dla innych zwyczaje te stanowią przede wszystkim okazję, aby nawiązać do praktyk stosowanych przez przodków i przenieść się myślami do czasów dzieciństwa. O ile nasza codzienność zmienia się z roku na rok, o tyle tradycje świąteczne mają charakter stały. Dzięki temu dają nam oparcie niezależnie od czasów, w których przyszło nam żyć.

1. Ubieranie choinki

Jedną z najpiękniejszych tradycji bożonarodzeniowych, którą praktykuje się na całym świecie, jest ubieranie choinki. Dziś zwyczaj ten kultywuje się właściwie niezależnie od religii. Ogromne, oświetlone drzewka pojawiają się w najbardziej rozpoznawalnych miejscach globu, kreując świąteczną atmosferę jeszcze na wiele tygodni przed Wigilią.

Zgodnie z tradycjami świątecznymi w Polsce, choinki ubiera się w wigilijny poranek. Z uwagi natłok obowiązków w tym czasie, wiele osób decyduje się zrobić to nieco wcześniej. W ramach dekoracji świątecznych najlepiej sprawdzają się szklane bombki, lampki LED oraz kolorowe łańcuchy. Można skorzystać także ze słodyczy lub suszonych owoców oraz z ręcznie robionych ozdób. Częścią tradycji bywa również przystrajanie całego domu — czy to zielonymi girlandami, czy światełkami.

2. Sianko pod obrusem

Niektóre z polskich tradycji wigilijnych wywodzą się jeszcze... z czasów pogańskich. Dotyczy to na przykład umieszczania sianka pod obrusem. W ten sposób Słowianie składali ofiarę bogu Ziemiennikowi — patronowi nieużytków rolnych i stepów. Dopiero chrześcijanie nadali temu zwyczajowi inne znaczenie. Współcześnie sianko symbolizuje żłobek, w którym miał się narodzić Jezus. Obrazuje także ubóstwo i skromność, czyli cechy, jakimi w życiu powinni kierować się wierni.

3. Wolne miejsce przy stole

Kolejna tradycja wigilijna pamiętająca kulturę starosłowiańską to pozostawianie pustego miejsca przy stole. Niegdyś przeznaczone ono było dla ducha bliskiej zmarłej osoby. Dziś zwyczaj ten nawiązuje do biblijnej wędrówki Świętej Rodziny, której odmówiono miejsca w gospodzie. Wolne nakrycie czeka więc na zbłąkanego wędrowca. Zgodnie z tradycją, ewentualnego samotnego przybysza należy odpowiednio ugościć.

4. Wypatrywanie pierwszej gwiazdki

Wypatrywanie na niebie pierwszej gwiazdki to jedna z popularnych tradycji bożonarodzeniowych dla dzieci. Nawiązuje ona oczywiście do Gwiazdy Betlejemskiej, która ponad 2000 lat temu miała doprowadzić Trzech Mędrców do nowonarodzonego Jezusa. Zwyczaj ten ma dziś także bardziej praktyczne znaczenie. Daje bowiem najmłodszym zajęcie w czasie, kiedy wszyscy dorośli pochłonięci są gorączkowymi przygotowaniami do wigilijnej uczty oraz porządkami świątecznymi, i odwraca ich uwagę od przynoszonych pod choinkę prezentów. Pojawienie się pierwszej gwiazdki na niebie to tradycyjny sygnał do rozpoczęcia kolacji.

5. Dzielenie się opłatkiem

Zanim uczestnicy kolacji wigilijnej będą mogli zasiąść do stołu, powinni podzielić się opłatkiem. To tradycja zapoczątkowana w XVIII wieku i znana między innymi we Włoszech, w Czechach, na Litwie, Słowacji, Ukrainie czy Węgrzech. Jej geneza sięga początków chrześcijaństwa, kiedy to wierni dzielili się swoim chlebem z bliźnimi. Zwyczaj nawiązuje również do modlitwy "Ojcze nasz" i do ostatniej wieczerzy. Przełamanie się opłatkiem pozwala też na symboliczne pojednanie się osób, które mają wspólnie spożywać wigilijną wieczerzę.

6. 12 potraw wigilijnych

Zgodnie z tradycją, na wigilijnym stole powinno pojawić się 12 potraw, symbolizujących 12 apostołów Jezusa. Przyjęło się, że są to dania postne, obejmujące zazwyczaj takie składniki jak grzyby, mak, miód czy ziarna zbóż. Jedynym mięsem wśród tych produktów, kojarzących się raczej z niedostatkiem, są ryby. Do najpopularniejszych potraw wigilijnych na polskich stołach należą bez wątpienia:

• czerwony barszcz z uszkami,
• zupa grzybowa,
• karp,
• ryba po grecku,
• kapusta z grzybami,
• kluski z makiem,
• pierogi z kapustą i grzybami,
• śledzie,
• kompot z suszonych owoców,
• kutia,
• makowiec,
• piernik.

7. Obdarowywanie się prezentami

Dla najmłodszych święta Bożego Narodzenia to przede wszystkim prezenty. Choć w wielu miejscach świata pojawiają się one pod choinką dopiero w nocy, w Polsce otwiera się je zazwyczaj od razu po wigilijnej kolacji. Przedmiotem sporu pozostaje jednak to, kto te podarunki przynosi. W zależności od regionu kraju, rodzice opowiadają dzieciom o Świętym Mikołaju, Dzieciątku Jezus, aniołku, gwiazdce bądź Gwiazdorze.

8. Śpiewanie kolęd

Kolędy towarzyszą Polakom od wieczerzy wigilijnej aż do 2 lutego, czyli Święta Ofiarowania Pańskiego. W liturgii Kościoła katolickiego wykonuje się je jednak od Pasterki (mającej miejsce o północy z 24 na 25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (przypadającego na pierwszą niedzielę po 6 stycznia). Najpopularniejsze kolędy obejmują takie tytuły jak "Cicha noc", "Dzisiaj w Betlejem", "Bóg się rodzi" czy "Wśród nocnej ciszy".

Tradycje i zwyczaje bożonarodzeniowe w Polsce — różnice między regionami

Ile domów w Polsce, tyle różnych sposobów obchodzenia świąt Bożego Narodzenia. Różnice zauważalne są przede wszystkim pomiędzy poszczególnymi regionami kraju. Przykładowo:

• Na Kujawach i Pomorzu — do uszek w barszczu często wkłada się pieniążki, których znalezienie ma zwiastować szczęście.
• W Małopolsce i na Podkarpaciu — popularni są kolędnicy wędrujący z turoniem (lub Capem) oraz herody, czyli amatorskie widowiska teatralne.
• Na Podhalu — opasa się wigilijny stół łańcuchem, aby upewnić się, że żaden z biesiadników nie opuści w nadchodzącym roku swojej rodziny.
• W Wielkopolsce — prezenty roznosi Gwiazdor, który niegrzecznym dzieciom wręcza zgniłe pyry.
• Na Śląsku — w Wigilię o każda panna powinna wyjść przed dom i nasłuchiwać, z której strony dobiega szczekanie psa. To kierunek, z którego ma przyjść jej narzeczony.
• Na Podlasiu — zakończenie adwentu sygnalizują nietypowe dźwięki ligawek, które słychać aż do samej Wigilii.

Powyższe tradycje świąteczne powoli zanikają, wypierane przez bardziej skomercjalizowany sposób obchodzenia Bożego Narodzenia. W miarę możliwości warto je jednak kultywować, aby zachować wyjątkową atmosferę polskich świąt dla przyszłych pokoleń.